Bəzən təxəyyülün məhsulu yaddaşımızda müqəddəs həqiqət kimi kök salır.

                                                                                                            Tomas Vulf.

Oxuyacağınız bu mətni bir adama məktub kimi yazırdım. Yazdıqca hiss etdim ki, özümdən aslı olmadan məktub məktubluğundan çıxıb əməlli-başlı suveren yazıya çevrilir. Məktubun məktubluqdan çıxıb suveren yazıya çevrilmə prosesinin qarşısını heç cürə ala bilmirdim. Müqavimət göstərmək də yersiz idi. Mətni yazdıqdan sonra belə qərara gəldim ki, bu mətni  elə sırf yazı kimi işləyim və nəticədə həm də müəyyən miqdarda qonorar əldə edim.

***

Son beş ildə "sənin gözündən düşməkdən qorxuram" sözlərini neçə adamdan eşitmişəm. Hətta elələrindən ki, artıq çoxdan gözümdən düşüblər, ya da onlar əvvəldən mənim üçün bir insan olaraq heç bir əhəmiyyət daşımayıblar. Onlar bir insan olaraq mənim üçün heç bir əhəmiyyət daşımayıblarsa, deməli heç gözümdən də düşə bilməzdilər. Amma əhəmiyyət vermədiyim, mənim üçün əhəmiyyət daşımayan adamlar birtərəfli qaydada, öz tərəflərindən əgər həqiqətən də gözümdən düşməkdən qorxurlarsa, lap yaxşı. Ola bilsin bu onları hansısa axmaq, qeyri-əxlaqi, tərbiyəsiz  addım atmaqdan çəkindirər. Niyə durub adama deyim ki, sən mənim üçün heç bir əhəmiyyət daşımırsan, gözümdən düşüb, düşməməyinin mənim üçün heç bir əhəmiyyəti, istisi-soyuğu yoxdu. Gözümdən düşməkdən qorxurlarsa, qoy bu elə belə də olsun. Ümumi prosesə xeyri var, ziyanı yoxdu. Bəlkə bununla da adamlara hardasa bir xeyir verməkdəyəm.

Günlərin bir günü mənə kifayət qədər tanınmış bir siyasətçi zəng etdi. Dedi görüşək, oturaq bir qısmat çörək yeyək. Görüşdük. Getdik restorana. Bu adamla xüsusi bir münasibətim yox idi. Mənə də maraqlı idi ki, nə olub, nə baş verib, niyə bu adam məni restorana dəvət edib? Nə istəyir bu adam? Elə bildim deyəcək ki, gəl qoşul bizim partiyaya, ya da partiyamıza dəstək ver. Dəyəsən onda parlament seçkiləri keçirilirdi. Həmin adam məclisin sonunda dedi ki, Seymur sənə təşəkkürümü bildirirəm. Mənə hakimiyyətdən təklif var idi,  gedirdim, ayağım sürüşürdü. Pula da ehtiyacım vardı. Birdən necə oldusa qəfildən sən yadıma düşdün. Fikirləşdim ki, görəsən Seymur haqqımda nə düşünəcək, haqqımda nə yazacaq. Sən uzaqdan uzağa, məni  qorudun.

Yəni, kimlərinsə gözümdən düşməsindən qorxmasının ümumi prosesə xeyri var deyəndə bu kimi, buna bənzər halları nəzərdə tuturdum.

Amma "sənin gözündən düşməkdən qorxuram" sözün deyən iki adam mənim üçün  xüsusən əziz adamlar olub.

Biri güya Allah qoymasa məni dəhşət sevirdi. Məni buna inandırmışdı. Köynəyimi geyinəndə düymələri axıra kimi bağlayırdım, onda tullanırdı dəli kimi üstümə, deyirdi ki, axı sən hardan bilirsən bu köynəyin düymələrin axıra qədər bağlamaq lazımdı, axı sən hardan bilirsən köynəyin düymələrin axıra qədər bağlamaq sənə bu qədər yaraşır. “Ocaqxanada” hekayəmdə bu sözdən istifadə etmişəm. Orda obrazlardan biri bu sözü deyir .

Birdə o qız həmişə deyirdi ki, sən geyinəndə tamam dəyişirsən, tamam başqa adam olursan...

Onun sevgisinin həqiqi sevgi olduğuna inanmamaq şansım yox idi. Mən hesab edirdim ki, həqiqi sevgi, təmənnasız sevgi bu kimi xüsusi hallarla möhürlənməlidi. Hesab edirdim ki, Qafqaz Müsəlmanlar İdarəsi kolbasa-sosiska məhsullarına halallıq serfitikatı verdiyi kimi, bu kimi xüsusi hallar da sevgiyə həqiqilik serfitikatı verir. Səni sevirəm, səndən ötrü darıxıram, sən olmasan cırılaram, partlayaram, sənsiz boğazımdan su keçməz, sən olmasan özümü öldürərəm, özümü doğrayaram kimi ümumi sözləri hər kəs deyə bilər. Amma etiraf edək ki, "sən hardan bilirsən bu köynəyin düymələrin axıra qədər bağlamaq lazımdı" sözü xüsusi haldı. Balabanovun həyatından bəhs edən yarımsənədli film var. Filmdə Balabanovun arvadı danışır. Balabanovun ona vurulma anın nəql edir. Balabanov bu qadına ona görə vurulub ki, nəsə tədbir imiş, tədbirdə olan qadınların hamısı şalvar geyib, bircə bu yupkada olub. Vəssalam, Balabanov yupka geyindiyinə görə yapışıb bu qadının yaxasından. Göndərərəm o filmi sənə. Mən o söhbəti eşidəndə Balabanovu başa düşdüm. Həmin gün bütün qadınların şalvarda, bircə bu qadının yupkada olması Balabanov üçün xüsusi bir hal, xüsusi bir işarə  olub. Sədəcə, Balabanovun bəxti gətirib, xüsusi hal doğurdan da onun üçün axıra qədər xüsusi hal olaraq da qalıb. Sənin xüsusi hal kimi qəbul etdiyin sözlərin, səhnələrin doğruluğuna inanmaq, bunun sona qədər belə olduğunu görmək və bu təəssüratlarla da ölmək  nə böyük xoşbəxtlikdi.

Mən  doğurdan elə bilirdim, elə hesab edirdim ki, xüsusi halla qarşılaşmışam. Buna görə özümü seçilmiş adam hesab edirdim. Hətta özümdən çıxıb, qızışıb bu barədə bir yazı da qaralamışdım. Ki, hamı elə bilir sevib, sevilib, amma həqiqi sevgi milyonda bir adamın qarşısına çıxır. Mən dastanlara da inanmışdım. Yadıma gəlir ki, sevgi dastanların təzədən, tamam başqa gözlə oxumuşdum. Dəyəsən, Aşıq Qərib dastanındadı... Qərib saz çalır, tufan dayanır. Elə yazıda da bu səhnə haqqında  yazmışdım. Yazmışdım ki, eşq şərbətini içmiş haqq aşığı saz çalsa, tufan dayanar. Həqiqi sevgini belə bir qüdrətli gücə, hətta tufanı dayandırmağa da qadir hesab edirdim. Elə bilirdim, çox nadir sevgi qarşıma çıxıb. Bir nəfər də o vaxt o axmaq yazıma belə şərh yazmışdı: axı hardan bilirsən, səninki nadir sevgidi, camaatınki ümumi? O, adam haqlı çıxdı. Məni yandıran budu. Heç bir mənəvi dəyəri olmayan  adamların haqlı çıxmağı, adama kinayə ilə "gördün?" sözlərini deməkləri...  Lakin  hər kəsin haqqı verilməlidi. O vaxtlar o qızın sevgisinin həqiqiliyinə inanmağım mənə çox güc verirdi. Sağ olsun! Onda yazılarıma görə çox söyülürdüm, çox təhqir olunurdum. Təhqirləri, söyüşləri vecimə də almırdım. Həqiqi hesab etdiyim sevginin fonunda o təhqirlər, o söyüşlər məni zərrə qədər də narahat etmirdi. Ürəyimdə deyirdim, nə qədər istəyirsiniz söyün, nə qədər istəyirsiniz təhqir edin. Onların söyüşləri gözümə it hürüşməsi kimi görünürdü.

Mən yazıçıları da xüsusi hallara görə qiymətləndirirəm. Şervud Andersonun “Məcara”  hekayəsində bir yer var:

(Alisa düşündü ki, yağış onun bütün yaralarını sağaldacaq. O düşündü ki, yağış ona nəsə çox möcüzəli bir təsir göstərəcək. Alisa hələ illər boyunca özünü belə gümrah, gənc və rahat hiss etməmişdi. O, dayanmadan qaçmaq, səsi gəldikcə çığırmaq və özü kimi tənha bir insanı tapıb bağrına basmaq, qucaqlamaq istəyirdi. Bu an yol kənarında bir kişi asta-asta evinə sarı gedirdi. Alisa düşünmədən qaçmağa başladı.

 - Onun kim olduğu vacib deyil. Əsas odur ki, o, təkdir. İndi gedib ona çatacam, — Alisa öz-özünə dedi və daha nələr baş verəcəyini düşünmədən astadan çağırmağa başladı:

 - Gözləyin, gözləyin. Getməyin, kimsinizsə, məni gözləyin.

Yol kənarında hələ də getməkdə olan həmin adam bir anlıq duruxdu və indicə qulağına dəyən səsi eşitmək üçün diqqətlə dinləməyə başladı. Bu adam qoca bir kişi idi və həddindən artıq zəif eşidirdi.

 - Elə bil nəsə səs eşitdim. Yoxsa mənə elə gəldi? — qoca mızıldandı.)

Bax bu kimi hallar mənim üçün nəsrdə, ədəbiyyatda xüsusi hallardı. Yoxsa aşağı-yuxarı əlinə qələm alan adamların hamısı nələrsə yazır, nələrsə qurub-quraşdırır. Biri zəif, biri orta, biri yüksək səviyyədə. Amma bu kimi xüsusi halları yazan yazıçıların yeri  mənim üçün başqadı. Alisanın yağışın ona möcüzəli təsir göstərəcəyini də elə-belə, adi təsvir kimi qəbul etmək lazım deyil. Mənə elə gəlir Anderson özü nəyinsə ona möcüzəli təsir göstərəcəyinə inanıb. Bu səhnə Andersonun özünə aid səhnədi. Sadəcə onun hissləri yaradıcılıq mətbəxində  formasını dəyişərək tamam başqa cürə təzahür edib.

Mən möcüzəyə inanmıram. Həyata tam məntiqli, rasional, mistikadan uzaq baxışım var. Bununla belə bəzən gecə yatanda fikirləşirəm ki, bəlkə də sabah yuxudan oyananda özümü başqa vəziyyətdə görəcəm. Amma yuxudan qalxanda görürəm ki, heç nə dəyişməyib, dünən necə idimsə, bu gün də eləyəm. Hələ bir az da vəziyyət pisləşib.

Hə, "həyatda ən qorxduğum şey sənin gözündən düşməkdi" sözün deyən,  mənim üçün əziz olan qız günlərin bir günü ərə getdi. Özünə görə bu addımı atmağa məcbur olduğunu əsaslandırdı. Özünə görə arqumentləri vardı. Mənə "Seymur, məni bağışla" dedi. Necə bağışlayım? Sən dur denən ki, “Seymur sən əlçatmazsan, Seymur sən heç kimə bənzəmirsən”,  sonra da gədənin birinə ərə get. Adamlar sözləri məsuliyyətsizcəsinə sağa-sola səpələyirlər. Daha düşünmürlər ki, qarşısındakı insandı. Dəmirdən, plasmasdan düzəlməyib. Ətdən, qandan ibarətdi. Düşünmürlər ki, birdən qarşısındakı insan onun dediyi sözə inanar. Adama qaz verirlər, adamı inandırırlar, sonra da fəralilik edirlər, hələ bir bu azmış kimi, bağışlanmaqların da istəyirlər.

Əlbəttə, heç kimin heç kimə borcu yoxdu. Amma sən "Seymur sən əlçatmazsan, Seymur sən heç kimə bənzəmirsən" sözün deyib, məni buna inandırıb, sonra aradan çıxırsansa, gədənin birinə ərə gedirsənsə, bunu bağışlaya bilmərəm. Loru  dildə desəm, mənə atıblar.

Bəzi məsələlərdə ifrat dərəcədə maksimalistəm. Düşünürəm ki, brend köynəyin, şalvarın, tumanın saxtasın geyinib, qırmızı, qara kürünün imitasiyasın yemək olar, bu heç də faciə deyil, amma həyatda elə şeylər var ki, onun mütləq və mütləq əsli olmalıdı. Ya hər şey, ya da heç nə. Ömər Xəyyam demişkən, hər adamla yaşamaqdansa tək, hər əlinə keçəni qarnına doldurmaqdansa, ac qalmaq yaxşıdı!

Görünür nəsil artırmaq instinkti həqiqətən qadınları çox vaxt alçalmağa vadar edir. Dahilərdən birinin “qadının rütbəsi olmur” sözü bu mənada çox dəqiq deyilibdi. Ədası yerə-göyə sığmayan qadınların nəsil artırmaq instinktinin amansız tələbi nəticəsində,  məcburiyyət qarşısında qalıb necə səviyyəsiz kişilərə ərə getmələrinin dəfələrlə və dəfələrlə şahidi olmuşam. Şübhəsiz xalqdan xalqa, ölkədən ölkəyə vəziyyət dəyişir. Hər xalqın, hər ölkənin öz qayda-qanunları var. Amma ümümi vəziyyət belədir. Qadınların ayağı yerə “çox bağlıdı”. Ona görə onlar yumşaq desəm dahi olmaqda olmazın çətinliyin çəkirlər. Dahi olmaq üçün gərək “ayağın yerdən üzülsün”, gərək tarana getməyi bacarasan. Şəxsiyyətin, nə əməllər törətməyin qoyuram kənara, yəqin ki, çox yersiz, uğursuz nümunədi, amma düşünürəm ki, Hitler kimi bir xəstə, bir dəli, o boyda xalqı barmağına sarıyan adam, ancaq kişi cinsinin arasından çıxa bilərdi. Burda, adın çəkmək istəmədiyim bir rus tənqidçisinə istinad etməliyəm: “Əgər Gerasim Mumunu suda boğmağı bacarmasaydı, Mumunu suda boğmasaydı, o zəhlətökən xanımın malikanəsin tərk edə bilməyəcəkdi”.

Bəs Gerasim Mumunu suda boğmayıb, özü ilə apara bilməzdimi? Yəqin ki, apara bilməzdi. Mumu ona problemlər yaradacaqdı. Yazıq Gerasim öz başın güclə saxlayır, Mumunu hara aparsın? Dolayısı ilə haranısa tərk etmək, hansısa yolla inadla addımlamaq istəyirsənsə, belə bir məqsədin varsa, sözün həm məcazi, həm də birbaşa mənasında sevdiyin, bağlandığın, sənin üçün əziz olan canlını suda boğmağı bacarmalısan. Qadınlar “Mumunu suda boğmağı bacarmırlar”. Ona görə “malikanəni tərk edə bilmirlər”. Dəqiq bilirəm bu fikirlərimin heç bir elmi əsası yoxdu. Bu fikirlər olsa- olsa xəstə təxəyyülümün məhsullarıdı. Zaman-zaman bu mövzuda özümü tərbiyələndirməyə cəhdlər edirəm. Deyirəm ayıbdı, iyirmi birinci əsrdə yaşayırıq, bu qədər kitab oxumusan, bəs bu axmaq fikirlər nədir belə sənin başında dövran edir? Sonuncu dəfə bu mövzuda üç il əvvəl özümü babat tərbiyələndirmişdim. Üstəlik həmin vaxt bir konfransda iştirak etməli oldum. Konfransda bir qadın o qədər gözəl çıxış etdi ki, başımda qadınlar haqqında dövran edən axmaq fikirlərə görə lap xəcalət çəkdim, hətta, dəqiq yadımdadı necə xəcalət çəkdimsə əməlli-başlı tərlədim. Sonra konfransda çay, kofe içmək üçün fasilə elan olundu. Gözəl çıxış edən, öz çıxışı ilə başımda fırlanan  fikirlərimə görə məni utandıran qadın başqa bir qadının əlindən tutdu. Onlar ikinci sinif şagirdiləri kimi atdana-atdana elə bir səydəş tərzdə konfrans zalın tərk etdilər ki, olmayan ətim töküldü. Təkcə saçlarının üclarına bağlanmış ağ bant çatışmırdı. Fikrləşdim yox e, bunlarda nəsə problem var və beləliklə özümü babat tərbiyələndirmək bu mənzərənin nəticəsində heyif ki, çilik-çilik oldu. Heç özüm də o əziyyətli, babat özünütərbiyələndirməyin elə qəfildən  çilik-çilik olmasını istəməzdim.

Neçə il Azərbaycanda yaşamış, Azərbaycan dilində çox xoş bir ləhcəylə danışan, aramızda səmimi münasibətin olduğu bir amerikalı qızla içki məclisindən sonra gic-gic mövzularda söhbət edirdik. Ona belə sual verdim: “Həyatında neçə sevgili olub?” Başladı həyatının müxtəlif dövrlərini xatırlayaraq sevgililərini bir-bir sadalamağa. Sadaladıqca barmaqların qatlayırdı.  Bir, iki, üç, dörd, beş, altı, yeddi, səkkiz... Səkkizə çatanda mən bir az təəccüb hissi keçirdim. Qız bunu gördü, sadalamağın saxlayıb dedi “Neyləyim Seymur, qəhbəyəm də...” İndi o qızın sözü olmasın,  neyləyim, özümlə bacara bilmirəm, axmaq-axmaq fikirləri başımdan çıxarmaqda acizəm. Sizlərdən son dərəcədə xahiş edirəm, mümkünsə başımda fırlanan, heç bir elmi əsası, heç bir elmi dayağı olmayan bu qəhbə fkirlərə görə məni bağışlayın...

***

“Gözündən düşməkdən qorxuram” sözlərini deyən və mənim üçün əziz olan ikinci adam sənsən.

Mənim bir dostum var. Buna bir adam pul atmışdı. Güya şərikli sex açıb üzüm şirəsi buraxmaq istəyirmişlər. Adam dostumu aldadıb. Pulu götürüb dəyəsən Rusiyaya qaçıb. Dostuma sual verdim ki, a kişi, camaata İranın, Turanın yolun sən öyrətmisən, şeytana papış tikirsən, bəs necə oldu səni aldatdılar. Dedi vallah hər şeyi hesablamışdım. Apardı məni bir üzümlüyə, üzümlüyü göstərib dedi ki, bu da bizim üzümlüyümüzdü. Üzümü sex üçün burdan yığacağıq. Bax orda aldandım. Evim bax o üzümlükdə yıxıldı.

Hər bir adamın zəif, açıq, qorunmayan yeri, hər bir adamın öz üzümlüyü olur. Mənim də zəif, açıq, qorunmayan yerim, üzümlüyüm koloritli sözə qarşı olan həssaslığımdı. Bir həftə əvvəl tanışlardan biri yazıb hal-əhvalımı soruşmuşdu. Dedim, sağ ol, babatam, sən necəsən. Belə cavab verdi: “Heç nə, oturmuşuq evdə, şəhəri təhvil vermişik camaata. Arada kiminsə öldüyünü eşidəndə yasına gedirik”. Bir həftədi bu cavab mənə babat bədii kef verir və yəqin ki, bir neçə həftə də bu koloritli cavabın təsirı altında olacam.

Yadımdadı, qanım qara idi. Üstümə ağırlıq çökmüşdü. Sənə zəng etdim. Dedim, qanım qaradı. Sən də dedin ki, hardasan, gəlim bir az düşük-düşük danışım, kefin açılsın. Bax, mənim evim orda yıxıldı. Orda tam məğlub oldum. Sənə qarşı məndə sonsuz dərəcədə  doğmalıq hissi yarandı. Əgər sən "əşi boş ver getsin, kef elə,  möhkəm  ol" kimi sözlərdən birin işlətsəydin, o sözlər heç yadımda qalmazdı. Amma "gəlim bir az düşük-düşük danışım,  kefin açılsın" sözlərin deməklə mənə sarsıdıcı zərbə vurdun. Mən düşünürdüm ki, bu sözü deyən qız adi qız ola bilməz. Ümumiyyətlə, sənin adın, familiyan, hərəkətlərin mənə qeyri-adi görünürdü... Bütün bunların indi heç bir mənası yoxdu. Ola da bilməz. Olan olub, keçən keçib. Hər kəs öz həyatın yaşayır. Bundan əlavə artıq heç nə yazmaq istəmirəm.  Hərçənd deməyə sözüm var. Sənə həyat və yaradıcılığında uğurlar arzulayıram.

Seymur Baycan