Fidel Kastro noyabrın 25-də vəfat etdikdən sonra onun haqqında səsləndirilən mənfi rəylər “qəddar diktator” olması ilə yanaşı, “Kuba iqtisadiyyatını batırması”və nəticədə sıravi kubalıların “yoxsulluq və səfalətdə yaşaması” ətrafında dolaşır.
Məsələnin belə cılız formada qoyulması problemlidir, bu yanaşma nəinki ABŞ-ın 55 ildən artıq sürən iqtisadi blokadasının viranedici təsirlərini qulaqardına vurur, həm də neo-klassik iqtisadi fərziyyələrə əsaslanır.
Bu isə o deməkdir ki, iqtisadi məhdudiyyətlərin əvəzinə iqtisadi siyasəti qabartmaqla, tənqidçilər Kubanın iddia olunan yoxsulluğuna görə məsuliyyəti rahatlıqla Kastronun üstünə yıxa bilərlər və beləliklə, Kubanın nəfəsini kəsən iqtisadi embarqoya görə ABŞ hakimiyyətini günahlandırmaqdan yan keçə bilərlər.
Həmçinin, bu yanaşma inqilabdan sonrakı Kuba haqqında bir sıra açar suallara etinasız yanaşır. Orta və aşağı gəlirli ölkələr infrastruktura və sosial rifaha sərmayə yatırmaq üçün kapitalı haradan əldə edə bilərlər? Bu inkişafa maneələr yaratmayan şərtlər çərçivəsində xarici kapitala necə çıxış əldə etmək olar? Kuba kimi sonradan inkişaf edən ölkələr beynəlxalq ticarətdən yararlanmaqla qlobal iqtisadiyyatda necə izafi dəyər yarada bilərlər – axı, bir çoxlarının da bildirdiyi kimi, qlobal iqtisadiyyat qeyri-bərabər ticarətə rəvac verir?
Məhz inkişafın qarşısında duran problemlərin həll yollarının axtarışı Kubanın inqilabi hökumətinin sosialist sistemini qəbul etməsinə gətirib çıxarmışdı. Dövlət mülkiyyətinin üstünlük təşkil etdiyi mərkəzi planlı iqtisadiyyat modelini Kuba ona görə qəbul etmişdi ki, dövrün çağırışlarına ən yaxşı cavabı bu model təklif edirdi.
Lakin sosialist sistem çərçivəsində fəaliyyət göstərmək qərarı da – xüsusən ikiqütblü dünya kontekstində – əlavə məhdudiyyətlər və çətinliklər yaradırdı. Mən öz kitabımda – Che Guevara: the economics of revolution – hələ kifayət qədər güclənməmiş inqilabi hökumətin üzləşdiyi ziddiyyətləri və problemləri Mərkəzi Bank və Sənaye naziri vəzifəsini icra edən Çe Gevaranın perspektivindən təhlil etmişəm.
Kuba haqqında elmi ədəbiyyatda “kubaşünaslıq” məktəbi ağalıq edir ki, onun da əsasında Kuba sosializminə siyasi və ideoloji müxalifətçilik dayanır. Bu məktəbin yaradılmasında ABŞ hökumətinin rolu və onunla əlaqəsi sənədlərlə sübut olunub. Bu məktəbin arqumentlərinə görə inqilab Kubada hər şeyi dəyişib; Fidel və daha sonra Raul Kastrolar daxili və xarici siyasəti şəxsən idarə edirlər, Kubada demokratiyanın qarşısını alırlar və vətəndaş cəmiyyətini boğurlar; onların iqtisadiyyatı düzgün idarə etməməsi səbəbindən 1959-cu ildən bu yana inkişaf çox cüzi səviyyədə olub; sadəcə onlar ABŞ-dan asılılığı SSRİ-dən asılılıqla əvəz ediblər (SSRİ 1990-cı ildə çökənə kimi).
Bu ideyalar həmçinin Kuba haqqında siyasi və media diskursunu formalaşdırıb. Lakin bu təhlillərin problemi ondadır ki, Kubada əslində nələrin baş verdiyini görməyə, Kuba inqilabının niyə uzunömürlü olmasını və Kuba cəmiyyətinin niyə bu qədər canlı olmasını izah etməyə bizə mane olur.
Kastro nəyi miras almışdı?
1959-cu ildən sonra iqtisadi uğurlar və ya uğursuzluqlar haqqında arqumentlər adətən 1950-ci illərdə Kuba iqtisadiyyatının vəziyyəti ətrafında dönüb dolaşır.
Kastro hökuməti şəkər qamışı üzərində qurulmuş və hələ də quldarlığın sosial-iqtisadi və irqi çapıqlarını daşıyan iqtisadiyyat miras almışdı. Kubaşünas Jaime Suchlicki iddia edir ki, Batistanın Kubası “Walter Rostow-un təbiri ilə desək, “yola çıxmaq” mərhələsində idi”, Fred Judson isə Kuba iqtisadiyyatında struktur zəifliklərini göstərərək deyir: “üzdə və qısamüddətli rifah maskası olan iqtisadiyyat uzunmüddətli böhranlar keçirirdi”. Bir tərəf iddia edir ki, inqilab sağlam kapitalist inkişafın qarşısını aldı, digər tərəf isə deyir ki, inqilab Kubanın ABŞ kapitalizminin ehtiyaclarına təhkim olunmasına son qoymaqla inkişafın qarşısını alan ziddiyyətlərin həlli üçün ilkin şərt idi.
İnqilabdan sonra Kastronun qarşısına qoyduğu məqsəd Kuba əhalisinə sosial rifah və torpaq islahatı gətirmək, eləcə də Kuba elitasının qeyri-qanuni yollarla əldə etdiyi sərvəti əllərindən almaq idi. Lakin məğlub olan Fulxensio Batista və onun tərəfdarları Kubadan qaçarkən Milli Bank və büdcədən milyonlarla pesonu oğurlayıb özlərilə aparmışdılar.
Ölkə kapitaldan məhrum olmuşdu, ictimai xərclərə və özəl sərmayələrə vəsait tapılmırdı. Varlı kubalılar ölkəni tərk edərkən sərvətlərini də özlərilə aparır və dövləti vergilərdən məhrum edirdilər. Maliyə vəsaitləri olmadan yeni hökumət iddialı sosial-iqtisadi islahatları necə həyata keçirə bilərdi?
Biz gərək hər məsələdə gerçək şərtlərə ayrıca nəzər salaq. Məsələn, ABŞ Kubaya ilk dəfə embarqo tətbiq edəndə Kubanın əsas kapitalının 95%-i, onların ehtiyat hissələrinin isə 100%-i ABŞ-dən idxal olunurdu. ABŞ eyni zamanda Kuba məhsullarının ən başlıca idxalatçısı idi. Yaxud da Sovet bloku dağılanda Kuba öz ticarət və sərmayələrinin 85%-ini itirdi və nəticədə ÜDM 35% azaldı. Bu hadisələr Kuba üzərinə çox ciddi iqtisadi məhdudiyyətlər qoyaraq onların manevr imkanlarını azaldırdı.
Yoxsulluğun qiyməti
Bir qədər də irəli gedərək soruşaq: Kubada yoxsulluğu necə ölçməliyik? Adambaşına düşən ÜDM? Gün ərzində qazanılan pul-gəlir? Bəlkə kapitalist iqtisadiyyatlarını ölçmək üçün istifadə olunan iqtisadi artım və məhsuldarlıq meyarlarını Kubaya tətbiq edərək, onun “uğur” və ya “uğursuzluqlarını” ölçək və bu zaman Kubanın qarşısına qoyduğu öz sosial və siyasi prioritetlərini gözardı edək?
Hətta adambaşına düşən ÜDM-in aşağı səviyyəsinə baxmayaraq, İnsan İnkişafı indeksində Kuba “yüksək insan inkişafı” kateqoriyasındadır. Kuba yalnız səhiyyə və təhsildə yox, həm də qadınların ictimai və siyasi iştirakçılığında da öndə gedir. Kubada uşaq aclığına son qoyulub, heç bir uşaq küçədə yatmır. Kubada evsiz insanlar (bomjlar) yoxdur. Hətta 1990-cı illərin böhranı zamanı da kubalılar aclıq görməyib. Kuba mərkəzi planlı iqtisadi modelinə sadiq qalıb və bu da imkan verir ki, ölkə öz qıt resurslarını rasionlaşdırsın.
Bəli, maaşlar dəhşət aşağıdır (həm Fidel, həm Raul bundan şikayətlənib) – amma kubalıların maaşları onların həyat standartlarını müəyyən etmir. Kubalıların 85%-inin öz evi var və ev kirayəsi kirayəgötürənin gəlirinin 4%-indən çox ola bilməz. Dövlət vətəndaşlara kiçik də olsa, təməl ərzaq səbəti verir, kommunal xərclər, nəqliyyat və dərman qiymətləri çox aşağıdır. Opera, balet, kinoteatrlar və sair hər kəs üçün çatımlı qiymətədir.
Yüksək keyfiyyətli təhsil və səhiyyə ödənişsizdir. Onlar Kubanın maddi sərvətinin bir hissəsidir və onları gözardı etmək düzgün deyil. İstehlak məhsullarının fərdi istehlakı iqtisadi uğurun yeganə ölçüsü hesab edilə bilməz.
Möcüzə əməliyyatı
Kubanın iqtisadi inkişafının üzləşdiyi spesifik və gerçək çətinliklər unikal ziddiyyətlərə gətirib çıxarıb: planlı iqtisadiyyatda və məhdud büdcə ilə onlar prioritetləşdirməyə məhkumdurlar. İnfrastruktur dağılır, amma digər tərəfdən Kubada insan inkişafı göstəriciləri inkişaf etmiş ölkələrin səviyyəsindədir. Müxtəlif sosial-iqtisadi və tibbi faktorların nəticəsi olan körpə ölümlərinin aşağı səviyyəsi Kubada həyat standartı barədə çox şey deyir. Kubada körpə ölümlərinin səviyyəsi 1,000 doğuşa 4.5 olmaqla ölkəni inkişaf etmiş ölkərin sırasına qoyur – hətta Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin öz sıralamasında Kuba bu göstəricidə ABŞ-dan yuxarıda yerləşir
Bu inkişafdan yalnız kubalılar yararlanmır. On minlərlə kubalı həkim, müəllim və digər humanitar işçilər bütün dünyada fəaliyyət göstərir. Hal-hazırda 37,000 kubalı həkim və tibb işçisi dünyanın 77 ölkəsində işləyir. Onlar il ərzində öz ölkələrinə 8 milyard dollar həcmində valyuta gətirirlər – bu, Kubanın ən böyük ixracıdır.
Bundan əlavə, Kuba hər il minlərlə əcnəbiyə ödənişsiz tibb xidmət və tibbi təhsil təklif edir. Fidel Kastronun birbaşa təşəbbüsü ilə 1999-cu ildə Havanada Latın Amerikası Tibb məktəbi açılıb. Məktəb yoxsul ölkələrdən əcnəbi tələbələrə altı illik pulsuz təhsil və yataqxana təklif edir. 2004-cü ildən Kuba Venesuela ilə birlikdə 30-a yaxın ölkədə “Möcüzə əməliyyatı” adı altında ödənişsiz göz cərrahiyyəsi təklif edir. Təşəbbüsün ilk 10 ili ərzində 3 milyondan çox insanın gözləri yenidən dünyaya açılıb.
Kubaya hətta dərman satışına qadağa qoyan ABŞ embarqosu Kastronun tibb elmlərinə sərmayəni prioritetləşdirməsinə səbəb oldu. Hal-hazırda Kuba 900-ə yaxın tibbi patentə sahibdir, 40-dan artıq ölkədə dərman və vaksinlər satır, illik 300 milyon dollar gəlir götürür və bazarını genişləndirmək potensialına sahibdir. Kubanın 11 milyon əhalisinin istehlak etdiyi dərmanların 70%-ini öz dərman sənayeləri istehsal edir. Dərman sənayesi sektoru dövlətin mülkiyyətindədir, tədqiqat proqramları əhalinin ehtiyaclarına uyğun hazırlanır, əldə olunan gəlir yenidən sektora sərmayə kimi yatırılır. Dövlət planlaşdırması və sərmayəsi olmasaydı, kasıb bir ölkədə bu uğura nail olmaq yəqin ki mümkün olmazdı.
80-ci illərin ortalarında Kuba dünyanın ilk Meningit B vaksinini hazırlayıb. Bu gün Kuba onkoloji dərman istehsalında öndə gedir. 2012-ci ildə Kuba ilk terapevtik xərçəng vaksinini patentləşdirib. Embarqo səbəbindən Kuba bütün tibbi avadanlıqları və dərmanları, radiologiya məhsullarını ABŞ-dan kənarda almalı olur, bu da əlavə nəqliyyat xərclərinə gətirib çıxarır.
Paylaşma iqtisadiyyatı
Ekvadorun prezidenti Rafael Correa 2009-cu ildə mənə demişdi:
"Kubanın bizə göstərdiyi ən böyük nümunə ondan ibarətdir ki, nə qədər yoxsul olmasına baxmayaraq, Kuba öz beynəlxalq proqramları vasitəsilə digərləri ilə paylaşmağı bacarır. Öz ÜDM-nin səviyyəsi ilə nisbətdə Kuba dünyada ən çox yardım göstərən ölkədir və bizim hamımız üçün nümunədir. Bu, o demək deyil ki, Kubanın problemləri yoxdur, amma 50 ildən çox davam edən ABŞ blokadasını nəzərə almadan Kuba modelinin uğurları və ya uğursuzluqlarından danışmaq mümkün deyil. Belə blokada altında Ekvador heç beş ay davam gətirə bilməzdi".
Gəlin embarqoya qayıdaq. Kuba hökuməti hesab edir ki, embarqo Kubaya 753,69 milyard dollar ziyan vurub. Bu hesablamanı əsaslandırmaq üçün Kuba BMT-yə hər il təfsilatlı hesabatlar göndərir. 1970-2014 arası orta ÜDM-i 31,7 milyard dollar səviyyəsində ehtimal olunan bir ölkə üçün çox böyük bir rəqəmdir.
Bəli, Kastro Kubada planlı iqtisadiyyatın başında səhvlərə də yol verib. Ölkədə bürokratiya, aşağı məhsuldarlıq, likvidlik böhranı, borclar və sair çoxsaylı problemlər var. Amma bu problemlərdən harada yoxdur ki? Kastro bu problemlər barəsində Kuba xalqına müraciətlərində dəfələrlə danışıb. Ancaq Prezident Correa düz buyurur – Kastronun irsini, Kubanın inkişafını və hazırkı islahatları obyektiv qiymətləndirmək üçün ABŞ blokadasını nəzərə almalıyıq. Biz özümüzü elə göstərə bilmərik ki, güya ABŞ blokadası Kuba iqtisadiyyatının formalaşmasına təsir göstərməyib.
Kastro 1959-cü ildən bu yana 11 amerikan prezidentinin vəzifədən getməyini gördü, ancaq ABŞ embarqosunun ortadan qaldırılmasını görmədi. Bu gün yeni iqtisadi islahatlar aparan və ABŞ-la münasibətləri bərpa edən Kuba yeni çağırışlarla üzləşir. Gələn həftədən başlayaq mən də Kuba barəsində yeni tədqiqata başlayıram – məqsədim post-Kastro, Donald Tramp erasında inqilabın nə qədər dayanıqlı olacağını öyrənməkdir.
7 Dekabr 2016
